Plaatsen > Berchem

Berchem wordt begrensd door de gemeente Mortsel en de districten Deurne Borgerhout Wilrijk en Antwerpen. Mortsel is een onafhankelijke gemeente en behoort niet tot de grootstad Antwerpen maar wel tot de provincie.

Berchem is 579 ha groot en bevat 39.597 inwoners op (31 maart 2003) Omdat Berchem het hoogste deel vormt van de vlakte die Antwerpen omringt en de Hogeweg vroeger ook gekenmerkt werd door de naam ‘Op ten Berch’ komt Berchem van Berg-heem. Dit betekent zo goed als woning op een berg. Veel dorpsnamen eindigen op hem sele of ingen. Het zijn Frankische termen voor dorpen gehuchten en hoeven.

Geschiedenis
Het is niet zeker wanneer er voor het eerst sprake is van Berchem. Volgens de legende zou in het begin van de 8e eeuw Willibrordus bisschop van Utrecht het kleine dorpje Berchem bezocht hebben. Hij bouwde er een bidkapel. Voor de 13de eeuw zijn er geen Berchemse documenten teruggevonden.

De gunstige ligging van Berchem ongeveer 12 meter boven de uitgestrekte gebieden die vaak overstroomd werden door de Schelde lokte ook andere families. Zo ontstond een kleine gemeenschap die leefde van jacht visvangst en landbouw.

In de 13e eeuw zouden de Berthouts machtige grondbezitters onder Brabants gezag Heren van Berchem geweest zijn. De eerste die ‘van Berchem’ zal worden is Wouter Berthout van Ranst (1249).

In 1450 telde het dorp nog maar 40 huizen. De ‘heer van Berchem’ benoemde de dorpsoverheden oefende het recht uit en mocht zelfs de doodstraf uitspreken. Eerst inde hij de belastingen in granen kippen enzovoort maar later in geld. Hij had het recht zijn slaven jaarlijks 9 dagen lang zijn veldgewassen te laten maaien en te snijden zonder vergoeding.

Naarmate Antwerpen zich ontwikkelde en het verkeer tussen de stad en Mechelen toenam vergrootte ook het aantal inwoners in Berchem. Voor 1550 woonden langs de Oude Baan (Generaal Lemanstraat en Floraliënlaan) hoefsmeden wagenmakers en herbergiers. Later gingen ze naar ‘den nieuwen heirweg’ de grote Mechelse baan.

Godsdiensttwisten in de 16de eeuw
De bloeitijd van Antwerpen was ook die van Berchem in de eerste helft van de 16e eeuw. Berchem telde toen 3000 inwoners. Er werden allerlei stielen en nijverheden uitgeoefend er stonden veel stenen huizen waarvan sommigen met pannen bedekt. Ook de kerk was geen ronde hut meer maar was in steen gebouwd en had zelfs een uurwerk. De tweede helft van de 16de eeuw was noodlottig voor Berchem en het hele land. Het was een tijd van godsdiensttwisten beeldstormers kerkdieven plunderende Spaanse en andere soldaten.

Tijdens de Reformatie van de 16de eeuw werden in Berchem hagenpreken gehouden door de calvinisten. Op 21 augustus 1566 vond de Beeldenstorm plaats waarbij ook de kerk van Berchem geteisterd werd. Maar het werd nog erger. In 1584 werd beslist: ‘dat men hetselve dorp toren en de kercke sal ruyneren ende destrueren met de huysinghen’. Berchem werd vernield alleen het kasteel bleef gespaard omdat het in dienst stond van de Staaten. Begin 17e eeuw ( 1605 ) begon men met de heropbouw van de kerk.

De tweede helft van de 17de eeuw was ook niet zonder moeilijkheden. Hollandse rebellen kwamen regelmatig oorlogsschatting opeisen. Ook de ambachten van Antwerpen zorgden voor moeilijkheden. Ze klaagden over de inkrimping van de bevolking en over de concurrentie van de buitenambachten.

In de 18e eeuw telde Berchem 1000 inwoners en had een herstelde kerk. Langs de Grotesteenweg die toen gekasseid was woonden weer hoefsmeden en herbergiers. De inwoners van Berchem begonnen aardappels te telen en de bevolking ging stilaan naar de 2000 inwoners. Zeer geleerd waren de boeren van Berchem niet maar ze konden wel lezen en schrijven. De koster-orgelist was tevens dorpsonderwijzer.

Op een gegeven moment kwam de ?koster van Weenen? Keizer Jozef II en bemoeide zich met alles. De Brabantse omwenteling brak los en de mensen van Berchem kochten samen één kanon. De pastoor betaalde er zelfs drie.

Van 3000 naar 20.000 inwoners in een eeuw tijd
Van de Oostenrijkers verlost begonnen de Belgen ruzie onder elkaar te maken. Op zekere dag sloten de Sanscullotten de kerk namen de pastoor mee zetten het dorpsbestuur af en stelden een ‘agent national’ aan. De pastoor werd gelukkig vrijgelaten en de kerk heropend in 1800. Toen Napoleon werd verslagen in 1815 brak voor Berchem een rustige tijd aan. Onder het Hollands bewind klom de bevolking tot 3000. Er waren vier brouwerijen en verscheidene andere nijverheden. In die periode werd ook de eerste Berchemse gemeenteschool opgericht en een meisjesschool door de zusters Annunciaden. In 1864 was de bouw van de fortengordel rond Antwerpen klaar waarbij Berchem werd opgedeeld in een zone intra muros en een zone extra muros. Eind 19e eeuw vond een verdere uitbreiding van het onderwijsnet plaats. In 1900 telt Berchem 19.962 inwoners.

De vestingswerken Brialmont
In 1862 begon men met de bouw van de vestingen. De vestingwerken hebben het centrum van Berchem afgesloten van de andere delen van de gemeente. Als de Berchemnaren van binnen de wallen naar buiten wilden dan kon dat tot in 1910 alleen via de poorten. Berchem had zes poorten: de Borsbeekse poort de Spoorbaanpoort (weg naar Groenenhoek) de Berchemse poort (naar De Veldekens) de Mechelse poort (weg naar Mortsel tram 7 reed erdoor) de Edegemse poort (naar de Floraliënlaan) en de Wilrijkse poort (waardoor tram 5 reed). Tijdens de bouw waren er gemiddeld 13 tot 14.000 mensen aan het werk van 5 uur ’s morgens tot 7 uur ’s avonds met twee onderbrekingen van een half uur en een middagpauze van één uur. Grondwerkers verdienden 2 tot 2 5 frank per dag metselaars 4 tot 4 5 frank. ’s Nachts sliepen de arbeiders in strohutten in ploegen van 15 tot 20 man. In 1964 werden de vestingwerken afgebroken.

Borsbeeksche poort
Franciscus Van Hombeeck was burgemeester van Berchem van 12 september 1885 tot bij zijn overlijden op 25 september 1907. Onder zijn beleid groeide Berchem uit. Zijn begrafenis werd door honderden inwoners bijgewoond.

Alles ging goed met Berchem tot de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Berchem heeft een groot deel van de bombardementen van oktober 1914 ondergaan. Twee dagen en twee nachten lang werd er gebombardeerd. Geen wijk buurt of straat bleef gespaard. Tussen de 60 en 70 huizen werden totaal vernield. Daarnaast werden ook heel wat gebouwen ernstig beschadigd zoals het Sint-Mariagasthuis de Sint-Hubertuskerk de torenhoge schouw van de linoleumfabriek het Sint-Stanislascollege de Basiliek van het Heilig Hart… Het overgrote deel van de bevolking was gevlucht naar veiliger streken in het buitenland: Nederland, Engeland en Frankrijk.

Nog 500 inwoners tijdens bombardement
Toen op 9 oktober 1914 het bombardement werd gestaakt verbleven in heel de gemeente geen 500 mensen meer. Diezelfde morgen verschenen de Duitse troepen en onder gewapende bewaking werd een ambtenaar gelast de soldaten naar het Antwerpse stadhuis te brengen. Vanaf dan verloren de Berchemnaren vier jaar lang hun vrijheid. Veel vluchtelingen keerden terug naar hun steden maar een groot aantal verkoos een vrijwillig ballingschap en bleef in het buitenland. Het gemeentebestuur stelde alles in het werk om de nood te verzachten. Er werden tientallen instellingen van ‘menschlievendheid’ gesticht die het lijden enigszins konden verzachten. De gemeente had aan de instellingen 10 miljoen frank geleend.

Eindelijk brak 11 november 1918 aan waarbij de Duitsers vertrokken. 160 Berchemse soldaten sneuvelden op het slagveld bleven vermist of bezweken aan hun wonden en ziekten. Daarbij zijn niet de slachtoffers gerekend tussen de jonge Belgen die onder de bezetting naar Duitse folterkampen werden gedeporteerd.

Fusie
Tijdens de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog werd Groot-Antwerpen gevormd. De Antwerpse randgemeenten werden bij de Scheldestad gevoegd en vanuit Antwerpen bestuurd. Na de bevrijding van België werd deze maatregel nietig verklaard en kreeg Berchem zijn autonomie terug. In 1969 werd de fortengordel afgebroken om plaats te maken voor de Ring en Singel. In dat jaar bereikte Berchem ook zijn grootste aantal inwoners: 50.767. In 1980 zakte dit terug tot 45.815 inwoners. In 1983 hield het autonome Berchem op te bestaan en werd het district Berchem. Het werd samen met de andere randgemeenten gefusioneerd tot het nieuwe Antwerpen.

Bezienswaardigheden
Cogels-Osylei (in 1888 aangelegd en heette voordien Cogelsstraat)en de Transvaalstraat gelegen in de wijk Zurenborg. Liefhebbers van architectuur vinden beslist hun gading in deze wijk. Veel huizen werden als monument geklasseerd omwille van hun gevels met artistieke en architectuur- historische waarden.